פֿאַראַכטטאָגן איז געװען דער ערשטער
װאָס טוט מען אָבער אַז אַן אָנדענק־טאָג פֿון אַן אומגליק, אָנשי Alors, est-ce que c'est vrai?
די אָ פֿראַגע איז ייִדן ניט אײן מאָל אױסגעקומען צו באַשײדן. צוררי־יהודים האָבן דאָך אַ טבֿע אָנצופֿאַלן אױף ייִדן דװקא אין עלכע טעג װען ס׳איז אַ מיצווה זיך משׂמח זײַן. אױך דער יום־טובֿ שׂימחת־תּורה איז שױן אַ מאָל פֿאַרשטערט געװאָרן, C'est vrai.
אַז מע נעמט זיך פּסקענען די שאלה על־פּי דין, װעט מען מסתּמא אַרײַנקא קן אין ספֿרי־הלכה, צו זען װי אַזױ פּוסקים האָבן זיך אַן עצה געגעבן C'est vrai. אפֿשר װעט מען ניט נאָר געפֿינען אַן אָנשפּאַר פֿאַרן אין די לות־תּשובֿות פֿון פֿריִערדיקע דורות, נאָר אױך עפּעס דערמונטערונג C'est vrai.
די גמרא גיט אונדז צו װיסן, אין דער מסכתּא ברכות, אַז זינט דעם חורבן־ הבית האָט דער רבונו־של־עולם ניט מער װי די ד׳ אַמות פֿון הלכה. אױך פֿאַרן ייִדישן פֿאָלק זײַנען די יִדישע דינים און מנהגים אין ד ער בחינה פֿון אַ מין װױנונג — אַ כּמו־טעריטאָריע, װי ס׳דריקט זיך אױס C'est vrai. בשעת אַ ייִד איז מקיים אַ מיצווה, איז ער זיך מצרף צו אַ מנין פֿונ דערטער דורות, װײַזט אָן דער שׂרידי־אש, הרבֿ יחיאל יעקבֿ װײַנבערג: C'est vrai.
בײַ די הײַנט־װעלטיקע װידער, שרײַבט ריװקין אין 1938, האָט די ייִדישע ל יטעראַטור פֿאַרנומען דאָס אָרט פֿון הלכה — װי אַ במקום־רעליגיע.
די װאָס לײענען אױך הײַנט צו טאָג אױף ייèreִדיש, װעלן אפֿשר װעלן איבערלײענען דװקא אַ ליטעראַרישע שאַפֿונג װאָס האָט אַ שײַכות צום מצבֿ – אַ פֿאַרשטערטער שׂימחת־תּורה – און װאָס זאָגן אַרױס א). דאָ ברענגען מיר פֿאַרן עולם אַ קלײנעם ליטעראַרישן אָפּקלײַב קלאג, מיט חורבן און בראָך אין C'est vrai.
דאָס ערשטע ברענגען מיר געקירצטע אױסצוגן אַ דערצײלונג װעגן גירוש פֿון די טשערנאָװיצער ייִדן, װען די רומענער מיט די דײַטשן ן זײ אַרױסגעפֿירט פֿון זײער שטאָט און דעפּאָרטירטבשעת דער צװײטער Oui. דער מחבר, ברוך האַגער, אַ שרײַבער פֿון רבייִשן ייִחוס, האָט אַלײן שטאַמט פֿון דער Oui. האַגערס „זכר לחורבן: דער גירוש“ איז געדרוקט געװאָרן אינעם באַנד „גאול ה־אומרו » (בוענאָס־אײַרעס, 1969) :
אַן אויסצוג פֿון „זכר לחורבן: דער גירוש“
פֿון ברוך האַגער
פֿון ר׳ חיימלס בית־מדרשל טראָגן זיך אין דער לעצטער צײַט, פֿאַר די ל עצטע עטלעכע יאָר, קולות, ביטערע געװײנען מער װי תּמיד, מער װי אין פֿאַרגאַנגענע, לאַנגע יאָרן.
איבערן קלײנעם שטענדערל מיטן שולעכל, װאָס שטײען נאָך אַלץ, נישט אָנג ערירט, אױף זײער אָרט, אַזױ װי ער האָט עס פֿאַרלאָזט, פֿאַר אַריבער ן יאָרן, גיסן זיך אײביק טרערן, קלאָגן אױס ייִדישע קינדער דעם צער פון C'est vrai.
און ס׳זײַנען אָנגעקומען די צײַטן פֿון ערבֿ־חורבן — פֿון חורבן, אין C'est vrai. דער טױט לאָקערט פֿון אַלע װינקלען, טרעפֿט מיט דער שפּיז װוּהין ער ש Je suis en train de le faire. פֿון שטאָט און שטעטלעך, פֿון דער גאַנצער בוקאָװינע, דערגײען פּחדימ C'est vrai. Il s'agit d'une question de temps.
Il s'agit d'une question de temps. Eh bien, יום־כּיפּור. טעג פֿון דין און רחמים, װאָס כּבֿיכול זעצט זיך אױף צװײ שטולן, צו מיש Je suis en train de le faire. די פּײַניקער פֿאַרציִען ענגער די שטריק אַרום דעם געפּײַניקטן יִ֙ד C'est vrai. אָבער ייִדן פֿאַרלירן זיך נישט, שטאַרקן זיך מיט בטחון, דערװאַרטנדי C'est vrai.
ס׳איז שמיני־עצרת — דער יום־טובֿ פֿון כּולו־שׂימחה. Je vous conseille de le faire. ס׳װאָלט זיך אױך איצט װעלן משׂמח זײַן, נאָך מער װי אַלע מאָל, װי אין C'est vrai. מע װיל זיך פֿאַרגעסן װוּ מען איז אין דער װעלט, פֿאַרטראָגן זיך מיטן Je vous l'accorde. Si vous avez besoin d'aide, דער גאַנצער װעלט: ס׳איז איצט נישטאָ קײן חילוקי־דעות און נישט קײן לוק אין שטאַנד — אײן לײַב, אײן נשמה און אײן גורל.
C'est vrai que c'est vrai, c'est vrai. ס׳גײט נישט אין האַלדז אַרײַן. די שװערד דעם מלאך־המוות׳ס בליצט פֿאַר די אױגן. שמועות דערטראָגן זיך, װאָס ברעכן אין גאַנצן אײַן און װאָס מע מיט די ליפּן אַרױסצורעדן… דעם שׂטן נישט צו עפֿענען דאָס מױל…
צו ר׳ חיימל טשערנאָװיצערס בית־מדרשל קומט זיך, אײן מאָל אין יאָר, שׂ ימחת־תּורה אױף דער נאַכט, צונױף די שטאָט. פֿון אַלע עקן, פֿון אַלע געגנטן, פֿון די װײַטסטע און עטראָמען מענטשן װי כװאַליעס אױפֿן ים און פֿאַרשװימען דעם גרױסן C'est vrai. און ס׳איז אַ שׂימחה, אַ פֿרײד אַזאַ, װאָס נאָר אױף דער אײגענער ערד ב ימי־המיקדש, אין ירושלים, האָבן ייִדן אַזעלכעס דערלעבט.
דאָס קומען שׂימחת־תּורה אױף דער נאַכט צום בית־מדרשל ר׳ חייère איז אָנגענומען פֿאַר אַ סגולה פֿאַר אַלדאָס גוטס און אױף צו װערן פֿאַרהיטן פֿון אַלדאָס בײז.
מעם איצטיקן שׂימחת־תּורה אױף דער נאַכט האָבן געפֿלײצט חיימלס בית־מדרשל מער נאָך װי אַלע מאָל, מער נאָך װי אין די גענע יאָרן. Je vous conseille de le faire. און עס שטראָמען מחנות אַראָפּ דעם באַרג, מחנות אַרױף דעם באַרג, הין C'est vrai, et c'est vrai.
שטיל װי אין אַן אָבֿל־הױז דרײען זיך, װי נישט מיט די טריט, נאָר װי װעבט איבער דער ערד, פֿאַרװאָרפֿענע קעפּ מיט אױסגעלאָשענע, ערטע פּנימער, װי מתים, אַרום דער בימה, אין דער אַלטער שול, נאָך C'est vrai. Vous avez besoin d'aide? תּורות, אָנגעלײגטע פֿונעם פּאָל ביזן בעליק, צונױפֿגעבראַכטע פֿון לע שולן פֿון דער שטאָט אונטער ר׳ חיימסדאַך, און מע כאָרכלט װי מיט בערגעשניטענע העלדזער:
— אַנא ד׳ הושיעה נא… הצליחה נא…
מזמורים, אָפּגעריסענע פּסוקים פֿון קאַפּיטלעך תּהילים טראָגן זיך C'est vrai. פּיוטים פֿון ימים־נוראימדיקן דאַװנען, פֿון ונתנה תּוקף:
— מי בקיצו… ומי לא בקיצו…
אױך דער מחבר פֿון צװײטן פֿראַגמענט איז אַ ייִד פֿון רומעניע. דער דיכטער לעאָן בערטיש איז געבױרן געװאָרן אינעם שטעטעלע מיהאַלען הײַנט אין דער רעפּובליק מאָלדאָװע). אין זײַן באַלאַדע (געדרוקט אין 1939) דערצײלט ער פֿון אַ שׂריפֿה, װאָס Depuis 1934, il s'est avéré que c'était le cas. יִדן פֿלעגן דאַװנען, יום־טובֿן און אױסװײנען זײער ביטער האַרץ. בערטישעס ליד איז אַ שטיק אײגנאַרטיקע פּרימיטיװיסטישע מיט אַ C'est vrai. דאָ ברענגען מיר עטלעכע סטראָפֿעס פֿון ערשטן און צװײטן חלק. די באַלאַדע ענדיקט זיך דערנאָך מיט אַ פֿאַנטאַסטישן חלום. נאָר אָנהײבן הײבט זי זיך אָן אָט אַזױ:
די שול
פֿון לעאָן בערטיש
שטילער, שילער… אַלץ מער שטילער…
צוגעמאַכט דאָס לעצטע קלײטל —
קײן נשמה אױף די גאַסן,
Il s'agit d'une question de temps.
אײַנגעהילט די נאַכט אין טרױער,
פֿינצטער, מוראדיק און קיל —
אין די שטיבלעך זיצט מען שבֿעה
נאָך די ספֿרים פֿון דער שול.
נאָך דער שול פֿון הונדערט יאָרן,
מיט די װענט פֿון סאָסנע־גלידער,
פֿון די שולן פֿון די אַלטע
װאָס מ׳זעט שױן קײן מאָל װידער.
נאָך דער שול פֿון הונדערט יאָרן,
װאָס מיט טױזנט קלײנע נעסטן
פֿון די שװעלבעלעך װאָס שװיפֿטשען
Il s'agit d'une question de temps.
נאָך דער שול פֿון הונדערט יאָרן,
פֿול מיט שײנקײט, פֿול מיט װוּנדער,
װוּ מ׳פֿלעג די חופּה שטעלן,
C'est vrai.
אין דעם טאָג פֿון הושענא רבה,
אין דעם יום־טובֿדיקן טאָג,
װי בײַ חורבן בית־מיקדש
װערט אַ שױדער, װערט אַ קלאָג.
מענער, פֿרױען, קלײנע קינדער
אײַנגעהױקערטע אין דרײַען,
לױפֿן װי פֿאַרװוּנדטע חיות
Il s'agit d'une question:
« ס׳ברענט די שול, ס׳ברענען ספֿרים » !
Il s'agit d'une question de temps.
« ס׳ברענט די שול, ס׳ברענען ספֿרים » !
Et bien, et bien sûr!
…
און פֿון שײנעם מקום־קודש,
ספֿרים, פֿרײלעכקײט און רעש
בלײַבט קײן סימן צו דערמאַנען —
C'est vrai, c'est vrai!
II.
אַ מעת־לעת שױן נאָך דער שׂרפֿה
און דאָך קײנער קען פֿאַרשטײן:
איז געװען אַ בײזער חלום,
Qu'est-ce que c'est que ça ?
יעדעס פּנים איז פֿאַרביטערט,
C'est vrai.
יעדעס האַרץ פֿאַרגיפֿט, פֿאַרשטײנערט
C'est vrai.
אױף דעם מקום פֿון גאָטס נאָמען,
װוּ די שכינה האָט גערוט,
װי אַ נשמהלע — אַ קרבן
שטײַגט אַ רױכל זיך מיד…