אין זײַן ליד „קערנדלעך ווייץ“, וואָס אַבֿרהם סוצקעווער האָט געשריבן אין ווילנער געטאָ אין מערץ 1943, שרײַבט ער וועגן די באַרימטע „פּאַפּירענע בריגאַדע“ — אַ גרופּע אינטעלעקטואַלן אין געטאָ האָבן באַהאַלטן כּתבֿ-ידן און ביכער פֿון די דײַטשן. די באַהאַלטענע כּתבֿים זײַנען, אין די ווערטער פֿון סוצקעווערן, ווי אַלטע קערנדלעך ווייץ, וואָס וועלן זיך צעבליִען אַפֿילו נאָך Il s'agit de:
אפֿשר אױך װעלן די װערטער
דערװאַרטן זיך װען אױף דעם ליכט —
װעלן אין שעה אין באַשערטער
Qu'est-ce que c'est que ça ?
אַזאַ געפֿיל האָב איך לגבי די גײַסטיקע אוצרות וואָס זײַנען פֿאַרבאָרגן אין די אַלטע ייִדישע צײַטונגען. Oui, je pense que c'est possible. אויף דער וועבזײַט „עיתונות יהודית היסטורית“ (Presse juive historique) פֿון דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק אין ירושלים, קאָנען מיר געפֿינען יענע אַלטע קערנדלעך ווייץ — ד״ה די אַלטע ווערטער אין די צײַטונגען — און Je pense que c'est possible.
Si vous avez besoin d'aide, לייענענדיק די צײַטונג „דער פֿרײַנד“. Si vous avez besoin d'aide, צווישן אַפּריל און מערץ 1935. ייִדישע קאָמוניסטן, אין אַ צײַט ווען די קאָמוניסטישע פּאַרטיי Il s'agit d'une question de temps. „דער פֿרײַנד“ איז אָבער געווען גאָר אַ וויכטיקע צײַטשריפֿט, און אַ סך אינטערעסאַנטע שרײַבערס האָבן דאָרטן געשריבן, צווישן זיי — אַלטער קאַצזינע און קאַדיע מאָלאָדאָווסקי.
1934 האָב איך אין דער ליטעראַרירישער געפֿונען אַ ליד פֿון ב. Oui. Est-ce qu'il s'agit d'un problème? האָב איך אַ טראַכט געטאָן, און אָנגעהויבן לייענען דאָס ליד:
מאַכט זיך אַמאָל — אין אַ שעה אַ פֿאַרנאַכטיקער,
Il s'agit d'une question de temps.
און שטיל איז אַרום מיר, נאָר מײַן דמיון איז וואַכעדיק,
Je pense que c'est possible, mais je pense que c'est possible.
דערמאָנט מיך אין סמאָטשע, דער גאַס פֿון געבוירן —
פֿאַרלוירענע יאָרן אויף הילצערנע טרעפּ;
מײַן שוועסטערל חיה, דעם קאָפּ נישט געשוירן,
Il s'agit d'une solution à votre problème.
איך הער אין דער שטילקייט, ווי ס'לויפֿן פֿאַרבײַ מיר
C'est vrai, c'est vrai.
און ס'ווײַזט זיך גאָר אויס מיר, אַז כ'לויף איצט אַליין אום
Je vous conseille de le faire.
שוין אין דער צווייטער סטראָפֿע האָב איך באַקומען אַן ענטפֿער, און איך מיין אַז אַ סך פֿון די לייענערס וועלן עס אויך טרעפֿן: ב. N'hésitez pas à nous contacter. העלער, און דאָס ליד איז אַ פֿריִערדיקער גלגול פֿון זײַן באַרימטן ליד „מײַן שוועסטער חיה“, וואָס העלער האָט געשריבן כּמעט מיט C'est vrai. נישט נאָר די טעמע פֿון דער צווייטער סטראָפֿע איז די זעלבע, נאָר אויך די גראַמען — צעפּ / טרעפּ — און אַנדערע מאָטיוון :
מײַן שװעסטער חיה מיט די גרינע אױגן,
Il s'agit d'une solution à votre problème.
די שװעסטער חיה, װאָס האָט מיך דערצױגן,
אױף סמאָטשע-גאַס, אין הױז מיט קרומע טרעפּ. […]
Est-ce que c'est une question de temps? אין די דרײַסיקער יאָרן איז דער נאָמען „בינעם העלער“ שוין געווען באַקאַנט אין די ייִדישע לינקע קרײַזן. אָט למשל, אין דער קאָמוניסטישער צײַטשריפֿט „ליטעראַרישע טריבונע“, וואָס איז דערשינען אין לאָדזש עטלעכע יאָר פֿריִער, 1931 פּובליקירט אַ ליד פֿונעם 22-יעריקן C'est vrai. די רעדאַקציע האָט צוגעגעבן אַ באַמערקונג, אַז דער פּאָעט האָט זיך „איבערגעריסן מיט דער בונדישער פּרעסע, און צוגעטראָטן צו דער Je vous l'accorde. די לידער, וואָס מיר דרוקן דאָ, זײַנען כאַראַקטעריסטיש פֿאַר דעם איבערגאַנג… צום פּראָלעטאַרישן לאַגער“.
דערפֿאַר גלויב איך אַז בינעם העלער אַליין האָט פֿאַרביטן די יוצרות און געוואָלט מע זאָל שרײַבן „העלין“ אַנשטאָט „העלער“. לויט מײַן סבֿרא האָט ער אויסגעקליבן דעם נאָמען „העלין“ ווײַל אין 1934 איז די קאָמוניסטישער פּאַרטיי אין פּוילן געוואָרן אומלעגאַל. דער פּוילישער מאַכט האָט פֿאַרפֿאָלגט די קאָמוניסטן, און די C'est vrai. העלער האָט מסתּמא מורא געהאַט צו פּובליקירן אין אַ “רויטע” צײַטונג, און צוגעטראַכט אַ פּסעוודאָנים (שפּעטער איז ער טאַקע אַנטלאָפֿן פֿון פּוילן און עטלעכע יאָר געבליבן אין בעלגיע און פֿראַנקרײַך).
סײַ ווי סײַ זעען מיר אַז „מײַן שוועסטער חיה“, וואָס איז אין די N'hésitez pas à nous contacter. Bien sûr, je pense que c'est possible. העלער, דער יונגער קאָמוניסט, זעט זײַן עבֿר אין דער חסידישער היים ווי אין אַ פֿינצטערניש, אָבער פֿון דעסט וועגן איז דאָס אַ זיסער Oui. עס איז קלאָר אַז אויך דעמאָלט, אין 1934, איז די שוועסטער חיה געווען פֿאַר בינעם אַ וויכטיקע פֿיגור, ווײַל ווי די עלטסטע שוועסטער האָט זי דערצויגן די ברידער ווען „די מאַמע איז אַװעק פֿון שטוב באַגינען, / װען אױפֿן הימל האָט ערשט קױם געהעלט“.
Est-ce que tu es en train de le faire? עטלעכע פּרטים וועגן איר האָב איך זיך דערוווּסי העלערס אַרכיוו (וועגן דעם האָב איך געשריבן אין פֿאָרווערטס אין 2019). צווישן די אַלע מאַנוסקריפּטן האָב איך אַנטדעקט אַן אומבאַקאַנטן כּתבֿ-יד אונטערן טיטל „טאָגבוך אויף צוריק“, וואָס העלער האָט אָנגעשריבן אין יאָר 1984 ווי אַן אויטאָביאָגראַפֿיע (עס וואַרט נאָך אַלץ צו דערשינען; מען לייענען אין „פרויקט בן יהודה“). אין זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע דערציילט העלער אַז חיה, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין יאָר 1902, האָט חתונה געהאַט און געהאַט אַ טאָכטער: מאַשעלע. חיה, איר מאַן שעיה און מאַשעלע זײַנען געווען אין וואַרשעווער Si c'est le cas, je vous conseille de le faire. איך זאָג „מסתּמא“ ווײַל אין וואַרשעווער געטאָ האָט מען נישט דאָקומנעטירט די פֿאַרשטאָרבענע און די דעפּאָרטירטע.
בינעם העלער האָט אַליין נישט געוווּסט קיין סך פּרטים וועגן חיהס גורל, אָבער ער האָט געזאָגט אַז ער האָט אויפֿן גאַנצן לעבן איר תּמיד געהאַט אין זינען, ווי אויך די שורות וואָס ער האָט געשריבן וועגן איר אין יאָר 1934. „אין אַ שעה אַ פֿאַרנאַכטיקער“ איז נישט געדרוקט געוואָרן אין קיינעם פֿון זײַנע ביכער, אָבער עס איז געווען ווי אַ קערנדל ווייץ וואָס האָט זיך צעבליט נאָך צענדליקער Oui. העלער האָט געקענט די ווערט פֿון „מײַן שוועסטער חיה“, און אין זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע שרײַבט ער: „איך אַליין האַלט דאָס אויך פֿאַרן שטאַרקסטן ליד אין דעם בוך“. 1984 האָט בינעם העלער פּובליקירט דאָס ליד „מײַן שוועסטער חיה“ אינעם בוך „זיי וועלן אויפֿשטיין“. אַ פּאָר יאָר שפּעטער האָט חוה אַלבערשטיין געשריבן אַ הערלעכע מעלאָדיע צום טעקסט, און עס רעקאָרדירט צוזאַמען מיט די « קלעזמאַטיקס ».
„דאָס ליד איז געבליבן“ — אַזוי הייסט אַן אַנטאָלאָגיע פֿון די ייִדישע דיכטערס וואָס זענען אומגעקומען אינעם חורבן, און אין דעם פֿאַל איז דאָס טאַקע דער עיקר. „מײַן שוועסטער חיה“ איז געבליבן און האָט אויפֿגעלעבט פֿון ס׳נײַ. דאָס ליד האָט מיך מאָטיווירט צו פֿאָרשן די גאַס פֿון חיה העלער — סמאָטשע גאַס אין וואַרשע, און שרײַבן אַ בוך וועגן איר און וועגן די אַנדערע „חיהס“, די אַנאָנימע אײַנוויינערס פֿון יענער גאַס. און עס ווײַזט זיך אַרויס אַז איך בין נישט דער איינציקער וועמען דאָס ליד האָט אים באַרירט. מיט אַ פּאָר וואָכן צוריק האָט מיר אַ חבֿרטע אַן איבערזעצערין דערציילט, בשעת מיר זײַנען ביידע אַרויסגעגאַנגען פֿון בית שלום עליכם אין תּל-אָבֿיבֿ, אַז „מײַן שוועסטער חיה“ האָט געמאַכט אויף איר אַזאַ אײַנדרוק, אַז טאַקע דערפֿאַר האָט זי אָנגעהויבן זיך C'est vrai.
