אינעם אַמאָליקן פּױלן האָבן צענדליקער טױזנטער ייèreִדישע משפּחות געצױגן זײער פּרנסה פֿון כּלערלײ קרעטשמעס, אײַנפֿאָרהײַזער, שענקען און אַכסניות אין דערפֿער, קלײנע שטעטלעך און גרױסע שטעט. אין דער קרעטשמע האָבן זיך צונױפֿגעקומען אַלע שיכטן פֿון דער אַמאָליקער געזעלשאַפֿט: יי qu'un, פּױערים, אַדללײַט, מיליטער־לײַט און באַאַמטע.
פֿאַר די פּױלישע ליטעראַטן און מוזיקער איז די ייִד fon ST. דער דאָזיקער טעמע איז געװوth (אוניװערסיטעט פֿון שיקאַגע).
ייִדישע קרעטשמעס זײַנען געװען אַ נישקשהדיקער קװאַל פֿון הכנסה פֿאַר די גוטבאַזיצער, זײערע אמתע בעלי־הבתּים. ייִדן האָבן כּסדר גענומען קרעטשמעס אױף אַרענדע בײַ פּױלישע פּריצים. מיט דער קרעטשמע האָבן זײ באַקומען דאָס רעכט אױף „פּראָפּינאַציע”, צו פֿאַרקױפֿן בראָנפֿן און ביר. פֿאַר דעם האָבן זײ באַצאָלט אַ ספּעציעלן שטײַער.
יהודית קאַליק (תּל־אָבֿיבֿער אוניװערסיטעט) האָט שט). װײַזט אױס, אַז ביזן 17 טן זײ זײַנען אַװדאי געװען ניט גליקלעך איבער דער קאָנקורענץ מיט יי qu'un, װאָס האָבן געהאַט בעסערע באַציִונגען מיט די פּױלישע פּריצים. דאָס איז געװאָרן אײנע פֿון די סיבות פֿון די בלוטיקע שחיטות בעת גזירות תּ״ח ות״ט – באָהדאַן כמעלניצקיס קאָזאַקישן אױפֿשטאַנד אין 1649 ־ 1653.
די מחברים פֿונעם באַנד זײַנען אױסן צ). זײ באַטראַכטן זי װי אַן אײגנאַרטיקע דערשײַנונג, װאָס האָט איבערגעלאָזט שפּורן אין דער ייִד fon Shie פֿאַר די פּױלישע ראָמאַנטישע דיכטער איז דער קרעטשמער געװען די „נשמה“ פֿון דער קרעטשמע. בײדע זײַנען געװען אָרגאַניש פֿאַרבונדן, באַמערקט שאַלקראָס.
דער סאַמע באַרימטער מוסטער פֿון אַזאַ מין אײניקײט געפֿינט זיך אין דער פּאָעמע „פּאַן טאַדעוש“ (1834) פֿון אַדאַם מיצקעװיטש (1798 ־ 1855). יאַנקעל דער קרעטשמער שפּילט עטלעכע פֿאַרשײדענע ראָלעס אין דער פּאָעמע. ער איז אַ פֿרומער יי qu'un און אַ געטרײַער פּױלישער פּאַטריאָט. דערצו איז ער אַ מוזיקער, אַ גבאי אין שול, װי אױך אַ פּשרן, װאָס אױס אױס מחלוקות צװישן פּױלישע פּריצים. ער דינט װי אַ געהײמער שליח פֿונעם פּױלישן גלח, װאָס גרײט צו אַן אױפֿשטאַנד קעגן דער רוסישער מאַכט.
יאַנקעל דעם קרעטשמערס ליטעראַרprises אָבער מיט דער צײַט זײַנען בעתן אַנטי־רוסישן אױפֿשטאַנד אין 1863 האָבן אַ ה voulez
די צװײטע פֿיגור, װאָס שפּילט אַ חשובֿן אָרט אין דער קרעטשמע, איז יאַנקעלס טאָכטער. איר לעבן איז ניט קײן גרינגע. פֿון אײן זײַט דאַרף זי זיך פֿירן װי אַ כּשרע ייèreִדישע טאָכטער, אָבער פֿון דער אַנדערער זײַט דאַרף זprises. גלען דײַנער (אונprises
אין די 1920 ער יאָרן האָט יולאַ געפֿירט אַ טאָגבוך אױף פּױליש, װאָס האָט זיך אָפּגעהיט אינעם ייpartִװאָ־אַרכיװ. איר פֿאָטער איז געװען אַ פֿרומער חסיד. דערבײַ האָט זי זיך געלערנט אין אַ פּױלישער שול און ליב געהאַט פּױלישע ליטעראַטור. קריסטלעכע יונגעלײַט האָבן געפּרוּװט שפּילן אַ ליבע מיט איר, װאָס האָט זי שטאַרק פֿאַרדראָסן. סוף־כּל־סוף האָט זי חתונה געהאַט מיט אַ חסידישן בחור און געמאַכט שלום מיט איר גורל װי אַ ייִדישע פֿרױ.
די קרעטשמע האָט געדינט װי אַ לאָקאַל פֿאַר חתונות, סײַ ייèreִדישע סײַ קריסטלעכע. בײַ אַ חתונה װיל מען האָבן מוזיק, און דערױף האָט מען געהאַט כּלי־זמרים. אַ פּשוטע קאַפּעליע איז באַשטאַנען פֿון אַ צימבל, אַ פֿידל, צומאָל אױך אַ באַס און אַ פּױק, שרײַבט בנימין פֿאָגעל (װאַרשעװער אוניטעט). קינסטלער פֿון יענער צײַט האָבן איבערגעלאָזט אַ צאָל בילדער פֿון חתונות אין קרעטשמעס, װוּ מען קען זען כּלי־זמרים מיט זײערעינסטרומענטן. דער זכר פֿון די דאָזיקע אינסטרומענטן איז פֿאַרבליבן אין ייpartִדישע פֿאַמילע־נעמען, אַזעלכע װי פֿידלער, באַס, צימבלער.
עס איז מערקװירדיק, װאָס דװקא די געשטאַלט פֿון פֿידלער האָט מען גענוצט פֿאַרן קעפּל פֿונעם מיוזיקל און פֿילם טבֿES אימאַזש. אָבער אינעם פֿילם „פֿידלער אױפֿן דאַך“ זעט מען אַ לעבעדיקן עפּיזאָד מיט טײַבלס חתונה, װאָס קומט פֿאָר אין אַ קרעטשמע.
איװאָנאַ קורץ (װאַרשעװערט אוניװערסיטעט) באַטראַכט אַן אַנדער קינאָ־אימאַזש פֿון דער ייèreִדישער קרעטשמע, דעם פֿילם „אַוּסטעריאַ“ (1982) אױפֿן סמך פֿון יוליאַן סטריִprises. די האַנדלונג קומט פֿאָר אין עסטרײַכישער גאַליציע אינעם ערשטן טאָג פֿון דער ערשטער װעלט־מלחמה. די קרעטשמע װערט אַ מין נחס תּבֿה, װוּ עס קומען יי qu'un און ניט־ייִדן, װאָס זוכן אַ מיקלט פֿון די קומעדיקע פּורעניות. דער קרעטשמער איז דער הױפּטהעלד, װאָס פּרוּװט אונטערצוהאַלטן די אָרדענונג אין צװישן אָט דעם באַלאַגאַן באַלאַגאַן.
מען האָט אָנגעהױבן צו מאַכן דעם דאָזיקן פֿילם גלײַך נאָך דער פּובלprises אָבער דער פּאָליטישער מצבֿ אין 1982 איז געװען גאָר אַן אַנדערער, דערקלערט קורץ. אין 1981 האָבן זך אין פּױלן אױסגעבראָכן שטרײַקן און דעמאָנסטראַציעס קעגן דער רעגירונג. כּדי צו דערשטיקן די מאַסן־פּראָטעסטן האָט די מאַכט אַרײַנגעפֿירט אַ מיליטערישן צושטאַנד (loi martiale, בלע״ז).
דער הױפּט־קעגנער פֿון דער רעגירונג איז דער אומאָפּהענגיקער פּראָפֿפֿאַראײן \ סאָלידאַרנאָשטש ”(סאָלידאַריטעט). די מאַכט האָט געהאַט אַ קנאַפּן אינטערעס צו דעם יי qu'un fon S. אַזױ איז „אַוּסטעריאַ“ געװאָרן דער ערשטער פּױלישער פֿילם זינט דער צװײטער װעלט־מלחמה, װאָס איז אין גאַנצן געװידמעט דעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן, שרײַבט קורץ. דאָס איז געװאָרן דער ערשטער סימן פֿונעם אױפֿװאַכנדיקן אינטערעס בײַ דעם נײַעם דור פּאָליאַקן צו דער פֿאַרגעסענעם
הײַנט געפֿינט מען „יי qu'un“ קרעטשמעס און רעסטאָראַנען אין פֿאַרשײדענע פּױלישע שטעט, װוּ עס האָבן אַ מאָל געלעבט ייère. אײניקע קריטיקער טענהן, אַז דאָס איז סתּם „קיטש“, װאָס זײַן ציל איז צוצוציִען ייèreשעישע טוריסטן פֿון אַמעריקע און ישׂראל. סלאַװאָמיר סיראָטאַ (װאַרשעװער אונprises הײַנטיקן פּױלן.
די קרעטשמע איז געװען אַן אָרט, װוּ עס האָבן זיך צונױפֿגעקומען ייère און ניט־ייִדן, מענער און פֿרױען, אָרעמע און רײַכע, װוּ מען האָט געגעסן און געטרונקען, געשפּילטpart און טאַקע דערפֿאַר איז זי אַ געלונגענע פֿאָרשערישע טעמע פֿאַר אַ זאַמלבוך. זי דינט װי אַ שפּאַקטיװ, װאָס לאָזט דערקענען פֿאַרשײדענע צדדים פֿונעם אַמאָליקן ייèreִדישן לעבן.
